Zolang er ondernemers zijn, is er al discussie. Word je als ondernemer geboren of kun je ondernemerschap leren? Zoveel hoofden, zoveel zinnen. Typische ondernemerskenmerken zoals kansen zien, alert zijn, erop uit gaan en allianties sluiten; lijken niet iedereen gegeven. Veel ervaren ondernemers vinden hun kwaliteiten zo uniek en uitzonderlijk, dat ze wel aangeboren moeten zijn. Vertegenwoordigers van het onderwijs denken daar vanzelfsprekend heel anders over.
Van oudsher zat het ondernemersonderwijs bij de handelsopleidingen van het MBO. Daar kwamen, zo wil het verhaal, de zoontjes van middenstanders en directeuren, die al volop hadden kennisgemaakt met het ondernemersbestaan, nog even de fijne kneepjes leren en een diploma halen. Opvallend genoeg gaan die verhalen altijd over zoons en altijd over jongens die het zakenleven met de paplepel ingegoten kregen. Ongetwijfeld is hier sprake van enige mythevorming en romantiek. De middenstanders en directeuren van vroeger, gaven zichzelf graag een aura van bijzonderheid.
Inmiddels zijn de tijden veranderd. Het aantal zelfstandigen (meestal zonder personeel) is in Nederland het hoogste van Europa, en neemt nog jaarlijks toe. Iedereen kan een bedrijf beginnen en zichzelf ondernemer noemen. Om een businessplan te schrijven, hoef je maar een format in te vullen, en de boekhouding doe je met een softwarepakket of je besteedt die uit aan een boekhouder (ook ZZP). Is ondernemerschap daardoor geërodeerd? Daar lijkt het niet op want ondernemend zijn heeft in Nederland een erg positieve connotatie. Ondernemend is het tegenovergestelde van bureaucratisch, naar binnen gekeerd, star en oubollig. Veel mensen noemen zich ondernemend omdat ze initiatieven nemen, netwerken bouwen, plannen maken en dingen organiseren. Het lijkt een leefstijl te zijn geworden, wellicht niet aangeboren, maar zeker bewust gecultiveerd. Ondernemen is ook in toenemende mate verbonden met de samenleving. Het draait niet meer alleen om het zakelijke domein van omzet, winst en groei maar om visie en passie om projecten en netwerken te creëren die profijtelijk zijn voor de hele samenleving. Begrippen als maatschappelijk (verantwoord) ondernemen, duurzaam ondernemen en sociaal ondernemen, verwijzen daarnaar.
‘Is dat nu allemaal hetzelfde of toch iets anders?’, vroeg een student zich onlangs af. ‘En bestaat er ook asociaal ondernemen?’, stelde een ander. Als je kijkt hoe de resultaten van ondernemingen gepresenteerd worden, zijn er zeker verschillen tussen conventionele, duurzame en sociale ondernemers. Zo meldt een traditioneel jaarverslag alleen de financiële resultaten. Een duurzaamheidrapportage zal aandacht besteden aan energieverbruik, afvalstromen en veiligheid. De rapportage van een sociaal ondernemer zal gaan over het sociaal kapitaal, verworven door betrokkenheid van burgers en vrijwilligers.
Als je kijkt naar ondernemen als proces, als leefstijl of levenskunst, hoef je al die labels niet aan te brengen. Dan kun je je concentreren op die ondernemers, die zich als levenskunstenaars gedragen. Die creativiteit, kwaliteit, schoonheid, humor en vernieuwing toevoegen aan hun producten en diensten, aan hun organisatie, hun projecten, samenwerkingsverbanden en netwerken. Dan doet het er niet toe of ze zich sociaal, duurzaam, maatschappelijk of geen van deze noemen. Het gaat om hun stijl en creativiteit. Hebben ze die geleerd of is die aangeboren? Als je het ondernemers zelf vraagt, vertellen ze graag wat ze allemaal hebben geleerd, maar niet zozeer op school. Hun leefstijl is veel meer ontleend aan de dagelijkse praktijk, aan de ontmoetingen met anderen en aan ingrijpende ervaringen, van voldoening en erkenning maar ook van teleurstelling en tegenslag. Ondernemers die ondernemen als levenskunst verheffen, hebben goede voelsprieten en cultiveren die. Ze voelen haarfijn aan wat in de samenleving gebeurt, waar hun plaats is om in te stappen en mee te doen, en wie ze daarbij nodig hebben. Onderwijs kan die fijngevoeligheid trainen, net zo goed als vrienden, familie en coaches dat kunnen. Een energieke, ondernemende samenleving werkt ook heel stimulerend. Kortom, ondernemen kun je leren, vooral door goed te letten op de signalen van het leven zelf.
Door: Marianne Dagevos
PhD Sociaal ondernemerschap in Nederland